Huiskapellen, slotkapellen, veldkapellen, bedehuisjes voor devoties: langs Vlaamse wegen vind je ze in alle maten en soorten. Net als parochiekerken verliezen de meest monumentale onder deze gebouwen steeds vaker hun oorspronkelijke functie. Drastisch renoveren is daarbij geen must. Zo werd de Drongenhofkapel in Gent, met de signatuur van Berlinde De Bruyckere, volledig gestript tot haar naakte essentie. Kapellen van katholieke scholen werden ontmanteld tot opslagplaatsen, sportzalen of studieruimtes. Van voormalige ziekenhuizen werden de kapellen getransformeerd tot concertzalen of galeries. Kloosters zagen hun congregaties uitdunnen en vertrekken, waarna het patrimonium verkaveld en verkocht raakte, met inbegrip van de kloosterkapel.
Herbestemming
“Bij kerken liggen herbestemmingen gevoelig. Voor kloosterkapellen is dat minder het geval”, zegt Dimitri Stevens, adviseur religieus erfgoed bij Parcum. “Een klooster dat verlaten wordt, geeft zelden een spirituele erfenis door. De band met een gemeenschap of dorp is losser, minder beeldbepalend. Ook de eigendomsstructuur is niet dezelfde als bij kerken: het beheer is in handen van een vzw. ”In enkele gevallen zie je ordes richtlijnen meegeven. Stevens: “Zo willen de Broeders van Liefde en de Broeders van de Christelijke Scholen dat kapellen in het teken blijven van onderwijs of zorg. In het algemeen wordt gezocht naar nieuwe functies die passen bij de geest van het gebouw.” Dat kan sterk uiteenlopen. Het spectaculairst is de inplanting van horeca. Het voormalige Elzenveld in Antwerpen opende intussen als luxehotel en seminarieruimte, met een kapel die trouwlustigen aantrekt.
De Baudelokapel in Gent werd in 2019 getransformeerd tot foodmarkt en daarna tot eventlocatie. Mechelen heeft zijn Taste-M, een ‘smaakbelevingscentrum’ dat in de kapel ook recepties organiseert. Culturele herbestemmingen staan met stip op één. Kapellen doen dienst als concertzaal, expositieruimte of zelfs als museaal erfgoedcentrum, zoals in het Ursulinenklooster in Bergen, dat nu Artotheek heet. Voor culturele functies kwamen ook minder traditionele voorstellen uit de bus. In Leuven huist een circusschool in een modernistische kloostervleugel. De Wezekapel in Ardooie is al een tijd een opnamestudio. En na twaalf jaar leegstand werd de kloosterkapel in Machelen-aan-de-Leie verkocht aan een productiehuis. Van het Clarissenklooster in Hasselt, nu een woonzorgcentrum, werd ook de kapel in een nieuw kleedje gestoken. Ze vormt het decor voor stille activiteiten. Kunstenaar Nick Ervinck nam het plafond onder handen met een webvormig digitaal ontwerp. De beschildering doet denken aan tegelwerk in Delfts blauw. Het bezorgde het Clarenhof al de eretitel van ‘Sixtijnse kapel aan de Demer’.
Sterrenhemel
Ook in Gent, aan de rand van het Patershol, werd een ontwijde gebedsruimte het toneel voor een opvallende artistieke ingreep. De Drongenhofkapel maakt deel uit van het stadspatrimonium. Slechts sporadisch werd ze verhuurd aan culturele verenigingen. Dat wordt nu verscherpt. De volgende drie jaar biedt de laatgotische architectuur onder impuls van de Gentse kunstenares Berlinde De Bruyckere onderdak aan kleinschalige kunstvormen. Daarvoor richtte ze een vzw op, waarin zijzelf, een verzamelaar en een coördinator zetelen.
De kapel is het enige restant van een refuge van de Norbertijnen. Ze bleef bewaard in het stratenpatroon met smalle steegjes. Licht valt er binnen door een glasraam dat Wim Delvoye in 2000 aanbracht voor het stadsparcours Over the edges. Ook door gaten in het metselwerk priemt daglicht, als sterren bij een heldere hemel. De onverwarmde kapel, met zijn aarden vloer, is kaal en leeg. Op vraag van De Bruyckere werd ze nog meer gestript. “Het mocht geen beladen plek worden met plaasteren beelden”, zegt ze. “Wel een universele locatie, als een tempel voor de kunsten.” Storende elementen, zoals de noodverlichting, gingen eruit. De ruimte is schaars verlicht vanuit de nok, wat het gehavende gebinte nog accentueert. Op de kale muur laat Dirk Braeckman een film projecteren over een kerkklok die in stilte luidt. Het beeld roept het stilgevallen religieuze verleden op en verwijst naar de klokkentoren, die in 1749 werd afgebroken.
Centraal, als een altaar, prijkt De Bruyckeres sculptuur. Honte, 2018-2019 gaat over tijd en kwetsbaarheid. Een loden veulen rust op een massief leistenen rotsblok. De poten zijn samengebonden zoals bij het dode lam op het beroemde schilderij van Zurbarán. De prille onschuld, deze korte flits van leven, steekt af tegen de eeuwenoude leisteen. Het is duidelijk: in de Drongenhofkapel moet kunst een fysieke ervaring worden.
Sint-Corneliuskapel
In Beerse wordt al een tijd de vraag gesteld: wat met de Sint-Corneliuskapel? Het gaat om een beschermd gebouw, maar het wordt nog zelden gebruikt en zou in de toekomst best een nieuwe invulling krijgen. Gelet op de beschermde status van het gebouw zijn de mogelijkheden bepekt. Maar misschien heeft u daaromtrent wel goede ideeën? Laat ze ons weten, zodat we ze kunnen verzamelen en meenemen bij een mogelijk toekomstig advies omtrent een nieuwe bestemming van dit eeuwenoude, waardevolle erfgoed.
bron: De Standaard, 17 augustus 2021